Atlas Merkatora

Gerard Mercator, Atlas sive cosmographica, Duisburg, 1595 r.

Działalność kartograficzna Gerarda Mercatora.

Gerard Mercator
więcej >> Wiek XVI był okresem rewolucji w kartografii europejskiej i światowej. Swoją działalność kartograficzną i wydawniczą rozpoczął jeden z wiodących i najbardziej znanych kartografów wszechczasów Gerard (Gerhard) Kremer, zwany Mercatorem (1512-1594).

Urodził się on 5 marca 1512 r. w Rupelmonde, we wschodniej Flandrii na terenie dzisiejszej Belgii. W dniu 29 sierpnia 1530 r. został przyjęty na Uniwersytet w  Leuven, gdzie studiował do 1532 r. filozofię. Tym samym rozpoczął się jego pierwszy okres działalności kartograficznej. Podczas studiów zetknął  się z naukami Rainera Gemmy Frisiusa, które pogłębiły jego zainteresowania matematyką, geometrią i astronomią. W tym czasie zaczął konstruować już pierwsze instrumenty astronomiczne i pomiarowe.

Ze względów materialnych był też geometrą, wykonującym pomiary i plany posiadłości ziemskich, m.in. biskupów: Walencji i Arras. Przynosiły one Mercatorowi pokaźne dochody. W 1537 roku po raz pierwszy opublikował swoją mapę, która przedstawiała Ziemię Świętą – Terrae sanctae descriptio (…). Niestety nie zachowała się ona do dnia dzisiejszego. O żywych zainteresowaniach kartografią naukową świadczy wydana w 1538 r. mapa Ziemi – Orbis imago (…), wykonana w projekcji, zwanej podwójną-sercową.

W komentarzu do swojej mapy świata zapowiadał wydanie monumentalnej mapy Europy, nad którą już rozpoczął prace. Ok. 1540 r. Mercator wydał pierwszą swoją mapę topograficzną ukazującą Flandrię w 9 arkuszach, w skali ok. 1:166 000 – Vlaenderen. Exactissima (Flandriae descriptio). W tym samym roku napisał instrukcję dla kartografów o stosowaniu odpowiednich krojów pisma Literarum latinarum quas italicas, cursoriasque vocant, scribendarum ratio, (Antwerp 1540) np. wprowadzając po raz pierwszy do kartografii kursywę.

Globus Ziemi
więcej >> Globus Nieba
więcej >> Podczas pobytu w Leuven, w 1541 r. Mercator opracował globus Ziemi, dedykując go Nicolausowi Perrenot von Granvelle, tajnemu doradcy, cesarza Karola V. Globus ten cieszył się dużym uznaniem i popularnością. Dzieło to, jest pierwszym jednolitym obrazem świata, do którego stworzenia, Mercator próbował wykorzystać najnowsze i najbardziej aktualne materiały źródłowe. Ziemie Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego zostały opracowane na podstawie map Bernarda Wapowskiego z 1526 r. Oprócz globusa Ziemi Gerard Mercator opracował także globus Nieba, który wydał w 1551 r. Był on dedykowany Georgowi von Österreich biskupowi Lüttich (Leodium). Warto zaznaczyć, że jeden z egzemplarzy globusa Nieba znajduje się obecnie w zbiorach Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu (sygn. kart. 17).  Opracowane globusy oraz instrumenty pomiarowe dla cesarza Karola V przyniosły mu zaszczytny tytuł „radcy dworu”, którym jednak się nie posługiwał.

Ze względu na swoje sympatie z luteranami i następnie prześladowania religijne w Niderlandach, Mercator musiał opuścić Leuven i udał się wraz z rodziną do Duisburga w Księstwie Kleve (obecnie Nadrenia Północna-Westfalia w Niemczech).

Po przeprowadzce, Gerard Mercator ukończył mapę Europy – EVROPAM descripturi Primus curauimus vt Spacia meridianis (…), którą wydano w 1554 r., w skali ok. 1:4 000 000, w piętnastu arkuszach. Została ona uzupełniona w oparciu o liczne podróże Anglików do Rosji tzw. drogą północną i wydana po raz drugi w 1572 r.

Żeglarska mapa świata
więcej >> Dziełem życia Mercatora była jego żeglarska mapa świata składająca się z osiemnastu arkuszy -  Nova et aucta orbis terrae descriptio ad usum navigantium emendate accomodata, którą wydał w 1569 r. w skali ok. 1: 21 000 000 na równiku. Dedykował ją księciu Wilhelmowi von Kleve. Dzieło to zrewolucjonizowało nawigację po morzach, ponieważ zostało wykonane w słynnym odwzorowaniu walcowym wiernokątnym – zwanym powszechnie odwzorowaniem Mercatora.

Od 1564 r. Mercator próbował zrealizować swój wielki plan naukowy, jakim miało być wydanie pełnej i doskonałej kosmografii.  W 1578 r. wydał nowe opracowanie Geografii Ptolemeusza.

Druga połowa wieku XVI jest okresem rozwoju kartografii atlasowej. Gerard Mercator trafia do panteonu słynnych wydawców zbiorów map takich jak Abraham Ortelius i Gerard de Jode, działających w Antwerpii.

Wizerunek Atlasa
więcej >> Mercator swoim mapom, zebranym i usystematyzowanym w jednolitą całość nadał nazwę „atlasu”. Nie chodziło mu jednak bynajmniej o Tytana Atlasa, który ukarany przez Zeusa miał dźwigać na swoich barkach sklepienie niebieskie. Mercator chciał oddać hołd Atlasowi, mitycznemu królowi Mauretanii. Był on uważany za filozofa, matematyka, a także astronoma i to temu Atlasowi przypisywano stworzenie pierwszego globusa nieba. Wielki kartograf w przedmowie do swojego dzieła jasno wykazał o którego Atlasa mu chodziło. Pierwsza edycja jego atlasu ukazała się już w 1585 r. jeszcze niepełna. Całość zamknęła ostatnia część wydana już po śmierci „wielkiego kartografa”, w 1595 r. Prace nad atlasem mocno się przeciągały, ponieważ Mercator, chcąc wykonać „dzieło doskonałe” próbował zebrać jak najwięcej najaktualniejszych materiałów źródłowych. O doniosłości jego atlasu świadczy wielka ilość jego wydań i wznowień.

Gerard Mercator jest pomysłodawcą nazwania usystematyzowanego zbioru map – atlasem. Pierwsze usystematyzowane zbiory map wydali już Abraham Ortelius (1570 r.) i Gerard de Jode (1578 r.). Nowe przedsięwzięcie Mercatora, noszące tytuł Atlas sive cosmographicae meditationes de fabrica mundi et fabricati figura, było dziełem bardzo ambitnym, mającym przewyższyć osiągnięcia wcześniejszych wydawców.

Wzorem poprzednich własnych dzieł, m.in. wielkiej mapy Europy (1554 i 1572 r.) oraz świata (1569), Mercator starał się zebrać jak najbardziej aktualne materiały źródłowe do sporządzenia nowych map. Dotychczas Ortelius jedynie sprowadzał mapy do jednolitego formatu; de Jode już wprowadzał pewne uzupełnienia tworząc mapy kompilacyjne; natomiast Mercator w swoim atlasie zamieszczał nowe mapy, oparte na szeregu najnowszych materiałów źródłowych. Były one starannie dobierane i krytycznie, jak na możliwości epoki, opracowywane.

W skład zespołu opracowującego nowe dzieło weszli trzej synowie Mercatora oraz kilku sztycharzy. Pierwsza część dzieła Mercatora z 1585 r. zawierała 51 map Galii (Francji), Niderlandów i Germanii. W skład Germanii weszła mapa Polski. W 1589 r. wydano kolejną część składającą się z 22 map, obejmujących swoim zasięgiem Włochy i Bałkany.

Gerard Mercator zmarł w 1594 r. nie doczekawszy się wydania całości. Komplet, z dodatkowymi nowymi mapami, został wydany w 1595 r. przez syna – Rumolda. W pełnym wydaniu atlasu zamieszczony został też, napisany przez Gerarda traktat o stworzeniu świata. Mapy poszczególnych krajów i kontynentów opatrzono opisami geograficznymi. Część egzemplarzy nowego wydania, posiadało tylko i wyłącznie mapy z trzeciej części, miały one być suplementem, do wcześniej już wydanych w latach 1585 i 1589. W 1602 r. ukazało się kolejne wydanie pełnej wersji atlasu z 1595 r., z nieznacznymi zmianami typograficznymi na stronach opisów geograficznych. W 1604 r. Jodocus Hondius (1563-1612) odkupił płyty miedziorytnicze atlasu od spadkobierców Mercatorów. Następnie, rozbudowując zawartość dzieła zaczął je wydawać od 1607 r.

Toruński egzemplarz atlasu Gerarda Mercatora  z 1595 r.

Toruński egzemplarz atlasu Mercatora z 1595 r., noszący tytuł ATLAS SIVE COSMOGRAPHICAE MEDITATIONES DE FABRICA MVNDI ET FABRICATI FIGVRA, składa się z dwóch części: ATLANTIS Pars altera, GEOGRAPHIA NOVA TOTIVS MVNDI oraz ITALIAE, SCLAVONIAE, GRAECIAE, geographice Per Gerardum Merctaorem Jllustrissimi Ducis Juliae, Cliuiae, etc. Cosmographum Duysburgi edita. Jest to miedzioryt na papierze czerpanym, ręcznie kolorowany. Pierwsza z części stanowi ostateczne uzupełnienie wydawnictwa, jakie rozpoczął Mercator w 1585 r. Druga została opracowana i wydana w 1589 r. jako samodzielny zbiór map krajów Europy Południowej.

Część pierwsza została 1 kwietnia 1595 r. zadedykowana przez Rumolda Mercatora, syna Gerarda, Elżbiecie I (1533-1603) (k. „c2”). W jej skład wchodzi obszerny życiorys Gerarda (k. „*-*2”), mowa żałobna, następnie listy Reihardusa Solenandera i Iacobusa Sinstediusa. Dalej mamy wstęp do atlasu (k. „aI” s. 1.) oraz opis stworzenia świata (k. „a2-d4” s.3-32). Rozprawę na temat stworzenia świata Gerard Mercator opublikował już w 1594 r. jako samodzielne dziełko.

Mapa świata
więcej >> Następnie wydawca zamieścił pierwsze mapy z opisami przedstawianych ziem. W pierwszej kolejności zamieszczono w atlasie plan i globy z półkulami zachodnią i wschodnią oraz mapy kontynentów: Europy (k. „B”), Afryki (k. „C”) i Azji (k. „D”). W porównaniu z pełnym wydaniem z 1595 r. brakuje w tej edycji mapy Ameryki (k. „E”), która powinna być umieszczona po mapie Azji. Mapy kontynentów zostały wykonane na podstawie wielkiej żeglarskiej mapy świata z 1569 r.

Następnie w atlasie znajduje się 29 map Arktyki oraz krajów Europy Północnej i Wschodniej (k. „I-XXIX”).  W części zatytułowanej Atlantis Pars altera zamieszczono także mapy ziem Rzeczypospolitej oraz jej krajów ościennych: Prussia (k. „XXIV”), Livonia (k. „XXV”), Russia cum confinijs (k. „XXVI”), Lithuania (k. „XXVII”), Taurica Chersonesus (k. „XXIX”).

Azja
więcej >> W samodzielnej części Atlantis Pars altera oraz w pełnych edycjach atlasu Mercatora wydanych w 1595 r., po mapach krajów Europy Północnej i Wschodniej zamieszczono indeksy dla map Wysp Brytyjskich (4 strony) oraz krajów skandynawskich (4 strony). Brakuje ich w tym miejscu w egzemplarzu toruńskim. Np. w kompletnym egzemplarzu Biblioteki Kongresu USA indeksy te występują po mapie Półwyspu Skandynawskiego, lecz przed opisem Danii (k. „XXa”).

Następnie pełne edycje atlasu Mercatora wydanego w 1595 r. zawierają trzy części wydane pierwotnie w 1585 r. Są to: Galliae tabule geographicae (…) (k. „† ij-**j” (16 map), Belgii Inferioris Geographicae tabule (…) (k. „†2-†ij”) (9 map) oraz Germaniae tabule geographicae (…) (k. „† † 2-† † † 3”) (26 map). Niestety, egzemplarz toruński tych części nie zawiera, co wyróżnia go spośród wielu innych zachowanych egzemplarzy. W części poświęconej Germanii znajduje się mapa Marchii Brandenburskiej i Pomorza Marca Brandenburgensis [et] Pomerania (k. „S”) w skali ok. 1:900 000 oraz Polski i Śląska Polonia Et Silesia (k. „Z”) w skali ok. 1:1 600 000. Germania została ujęta w tym atlasie jako pojęcie geograficzne (za autorytetem Ptolemeusza), a nie polityczne, czyli jako obszar sięgający po linię Wisły.

Mapa Europy
więcej >> Ferdynand II Medyceusz
więcej >> Część druga egzemplarza toruńskiego, zawierająca mapy Europy Południowej, została zadedykowana kardynałowi Ferdynandowi II Medyceuszowi, wielkiemu księciu Toskanii. Zawiera ona w sumie 22 mapy (k. „1-22”): 15 map krajów Italii, trzy mapy Styrii, krajów bałkańskich i księstw naddunajskich oraz cztery mapy Grecji, jej regionów oraz wysp. Karty numerowane są kolejno liczbami arabskimi. Na szczególną uwagę zasługują karty k. „14” oraz k. „22”. Pierwsza z nich zawiera dwie odrębne  mapy przedstawiające Korsykę i Sardynię. Druga przedstawia Kretę, wraz z pomniejszymi kartonami obrazującymi 6 wysp greckich. Na stronach zawierających opis przedstawianego obszaru zauważalne są różnice typograficzne w stosunku do samodzielnego wydania tej części z 1589 r.  Są to drobne zmiany w tekście oraz szacie dekoracyjnej, co pozwala datować mapy będące w obiegu jako luźne. Za mapami, na jedenastu stronach znajduje się indeks nazw zawartych na mapach generalnych Italii i Grecji oraz indeks 22 map. Indeksy w egzemplarzu toruńskim (k. „a- -”) mają inną numerację kart niż pełne wydanie (k. „††-†††”). Następnie na czterech stronach znajduje się indeks nazw zawartych na mapach Norwegii i Szwecji, a na kolejnych czterech – indeks nazw z  map Wysp Brytyjskich, co również odróżnia egzemplarz toruńskich od innych wydanych w 1585 r.

Ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów na atlasowych mapach Mercatora.

Według Gerarda Mercatora, jego mapy miały być kompletne, niemal idealne. Stąd nie są one wprost przerysowywane od wcześniejszych kartografów lub wydawców, jak to robił Abraham Ortelius, lecz konstruowane od nowa. W związku z tym, że Mercator nie mógł odwiedzić wszystkich prezentowanych krajów, wykorzystywał do wykonania map najnowsze dostępne mu materiały kartograficzne, które często się ze sobą pokrywały, stąd wiele nazw miejscowości powtarzających się dwu-, a nawet trzykrotnie. Niemal wszystkie mapy są kompilacjami. Szczególnie są to mapy ziem dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Spośród nich w omawianym atlasie zamieszczono mapy Prus, Inflant, Rosji, Litwy oraz Krymu.

Mapa Prus
więcej >> Mapę Prus wykonano w skali ok. 1:850 000, na podstawie mapy Prus Kaspra Hennebergera z 1576 (jej oryginał z I wydania znajduje się w toruńskiej Książnicy Kopernikańskiej, sygn. kart. 1) oraz mapy Wybrzeża Gdańskiego Lucasa Janszoona Waghenaera z 1585 r. Mapa Inflant w skali ok. 1:1 700 000 została opracowana na podstawie materiałów Polaka Macieja Strubicza (wyd. 1589 r.) z okresu wojen Stefana Batorego o Inflanty oraz mapy Inflant Johannesa Portantiusa z ok. 1573 r. Podobnie jak mapę Inflant, mapy Rosji w skali ok. 1:8 000 000 Gerard Mercator wykonał w oparciu o materiały Macieja Strubicza. Interesująca jest mapa Litwy w skali ok. 1:3 000 000, bowiem po raz pierwszy przedstawia ona w całości tylko Wielkie Księstwo Litewskie. W historiografii litewskiej jest uważana za pierwszy samodzielny wizerunek tych ziem, gdzie w tytule występuje tylko i wyłącznie nazwa Litwa – LITHVANIA. Za podstawowe źródło do jej wykreślenia posłużyła mapa Europy z 1572 r., zaś uzupełnień dokonano w oparciu o mapy: Macieja Strubicza, Wacława Grodeckiego, Andrzeja Pograbki, Stanisława Pachołowieckiego oraz Giacomo Gastaldiego, stąd liczne dublety, a nawet tryplety. Mapę Krymu w skali ok. 1:3 500 000 Gerard Mercator wykreślił na podstawie własnej mapy z 1572 r.

Mapa Litwy
więcej >> Mapa Rosji
więcej >> Mimo że w egzemplarzu toruńskim nie zamieszczono mapy Polski i Śląska, to warto zwrócić na nią uwagę.  Charakteryzuje się ona bardzo wyraźnym rysunkiem i bogatą treścią. Do jej wykonania Gerard Mercator wykorzystał niemal wszystkie dostępne źródła kartograficzne. Podstawą do jej wykonania była atlasowa mapa Polski Gerarda de Jode z 1578 r.  Ponadto uzupełnień dokonano na podstawie map: Polski Wacława Grodeckiego, Sarmacji Andrzeja Pograbki, Europy Gerarda Merkatora, Polski Giacomo Gastaldiego.

W interesujący sposób przedstawiono pogranicza: kujawsko-mazowiecko-pruskie na podstawie mapy Prus Kaspra Henebergera z 1576 r., wielkopolsko-pomorsko-brandenburskie na podstawie map Brandenburgii Eliasa Camerariusa i Pomorza Zachodniego Petera Beckera zwanego Artopöusem z 1550 r., wielkopolsko-śląskie na podstawie mapy Śląska Martina Helwiga z 1561 r., małopolsko-śląskie na podstawie mapy Śląska Martina Helwiga z 1561 r. i mapy Księstwa Oświęcimsko-Zatorskiego Stanisława Pachołowieckiego z 1563 r. Mapa Polonia Et Silesia, zamieszczona w niniejszym faksymilowym wydaniu jako załącznik, pochodzi z francuskojęzycznej edycji atlasu wydanego przez Jodocusa Hondiusa w 1609 r.

Biorąc pod uwagę wszystkie szczegóły edytorskie, które wyróżniają toruński egzemplarz atlasu Gerarda Mercatora z 1595 r., można przypuszczać, że był to suplement  wydany dla osób posiadających pierwszą część z 1585 r., składającą się z map Galii, Belgii i Germanii. Przy okazji dokonano wznowienia wydania  z 1589 r., zawierającego mapy Europy Południowej. Ponadto różnice widoczne są również w brakach map i układzie indeksów.

Specyfikacja

Gerard Mercator, Atlas sive cosmographica, Duisburg, 1595 r.

Wymiary: 320 x 440 x 90 mm
Ilość kart: 252
Papier: papier bawełniany z domieszką lnu, gładki
Oprawa: deski, skóra, ślepe tłoczenia
Opakowanie: etui wsuwane - flok, skóra, papier; wymiar: 325 x 455 x 95 mm
Nakład limitowany: 294 egzemplarzy

Cena: 8600 zł