Apokalipsa

Heinrich von Hesler, Apokalypse, Prusy Krzyżackie, XIV w. Zobacz katalog

Rękopis w języku niemieckim. II tercja XIV wieku. Pergamin. 30 x 21,5 cm, 160 kart. Oprawa współczesna rękopisowi: deska, skóra, pozostałości dwóch zapięć. Sygnatura: Rps 64/III.

Autor

Karta z egzemplarza Stuttgarckiego
więcej >> Iluminacja ze złoceniem
więcej >> Autor Apokalipsy, Heinrich von Hesler pochodził najprawdopodobniej z rodziny rycerskiej, z miejscowości Hesler, znajdującej się w niemieckiej Turyngii. Do niedawna uważano, że urodził się on około 1270, a zmarł po 1347 roku. Uważano również, że był on członkiem zakonu krzyżackiego i utożsamiano go z prepozytem i komturem w Zschillen w krzyżackim baliwacie turyńskim. Heinrich von Hesler był wzmiankowany na tych urzędach w latach 30-tych i 40-tych XIV wieku. Powszechnie uznawano, że tworzył on swoje dzieła w pierwszych dziesięcioleciach XIV stulecia; Apokalipsa miała powstać na początku tego wieku. Poza Apokalipsą Heinrichowi von Hesler przypisuje się również autorstwo Historii zbawienia i hipotetycznie Ewangelii Nikodema. Twórczość Heinricha von Hesler uważano za integralną część literatury zakonu krzyżackiego. Jednak ostatnio odkryte fragmenty Apokalisy Heinricha von Hesler wskazują, że mógł on napisać swoje dzieło już w latach 60-tych XIII wieku. Odkrycie to zatem wymusi na badaczach konieczność zmiany poglądów na temat okresu życia Heinricha von Hesler, czasu powstania jego dzieła może także kręgu, w jakim one powstawały.

Apokalipsa Heinricha von Hesler jest przekładem, tak zwaną rymowaną prozą, na język niemiecki Apokalipsy św. Jana, ostatniej księgi Nowego Testamentu. Jednak nie jest dosłownym i kompletnym tłumaczeniem Apokalipsy św. Jana. Heinrich von Hesler dokonał tłumaczenia, przeplatając go tekstami teologów średniowiecznych oraz swoimi komentarzami. Analiza Apokalipsy świadczy o głębokiej i rozległej wiedzy teologicznej autora. Godne podkreślenia są również wysokie umiejętności literackie Heinricha von Hesler. Budowane przez niego wersy i rymy są najwyższej jakości, jego Apokalipsa jest wyposażona w tak zwaną melodykę, co czyniło ją szczególnie atrakcyjną przy odczytywaniu na głos.

Historia dzieła i oryginalne egzemplarze w Polsce i na świecie

Apokalypse
więcej >> Iluminacja
więcej >> Niewątpliwie powstanie serii iluminowanych Apokalips Heinricha von Hesler, a do niej zaliczyć można omawiane tu dwa rękopisy, można wiązać z zamówieniem Luthera von Braunschweig, wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego w latach 1331-1335. Luther von Braunschweig zaczerpnął pomysł z zachodnioeuropejskiej dworsko-rycerskiej tradycji, czego efektem było zastosowanie obrazów Apokalipsy do prezentacji idei ważnych dla kształtowania formacji rycerzy zakonnych. Odrębnością miniatur krzyżackich w stosunku do swoich zachodnioeuropejskich wzorców jest ich ścisły związek z tekstem. Sam iluminator malując miniatury do Apokalipsy prawdopodobnie inspirował się podobnymi kodeksami angielskimi. Jednak miniatury serii krzyżackiej stworzyły swój odrębny program, iluminator wprowadził dodatkowe przedstawienia i wątek treściowy narzucony przez fundatorów. Obok wizji Państwa Bożego i mocy zła, ukazano rycerzy walczących i nawracających, działających na rzecz przyszłych losów Kościoła na ziemi, jako integralną jego część, zostali oni włączeni w boskie plany. Iluminacja serii Apokalips krzyżackich pozostaje najstarszym przykładem malarskiej prezentacji ideologii zakonu krzyżackiego.

Poza dwoma „toruńskimi” kopiami Apokalipsy Heinricha von Hesler zachował się jeszcze trzeci iluminowany egzemplarz tego dzieła, przechowywany dzisiaj w Württembergische Landesbibliothek w Stuttgarcie. Najnowsza literatura postawiła tezę, że za życia Luthera von Braunschweig powstał tylko ten stuttgarcki egzemplarz, natomiast dwie kopie toruńskie powstały już po śmierci Luthera von Braunschweig. Zachowały się również dwa nieiluminowane egzemplarze Apokalipsy, XIV-wieczna kopia przechowywana dzisiaj w Bibliotece Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku i XV-wieczna, znajdująca się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Monachium oraz kilkanaście fragmentów tego dzieła.

Apokalypse
więcej >> Kodeks o sygnaturze Rps 64/III, zawierający Apokalipsę Heinricha von Hesler został sporządzony przez dwóch pisarzy. Pismem rękopisu jest tekstura, czyli pismo książkowe. Tekst Apokalipsy spisany został w dwóch kolumnach. W manuskrypcie znajduje się 35 przepięknych, złoconych miniatur, namalowanych przez nieznanego iluminatora, który pochodził prawdopodobnie z południowo-zachodnich Niemiec. Brakuje 12 kart, które zostały wycięte lub wyrwane, na wszystkich tych kartach znajdowały się miniatury. Pierwsze trzy karty rękopisu są kartami niezapisanymi.

Kodeks o sygnaturze Rps 44/III zawiera Apokalipsę Heinricha von Hesler oraz tak zwaną Apokalipsę Królewiecką (Königsberger Apokalypse, inaczej też Prosa-Apokalypse), czyli średniowieczny przekład prozą Apokalipsy św. Jana na język niemiecki. Rękopis ten został sporządzony teksturą przez dwóch pisarzy. Tekst rękopisu został spisany w dwóch kolumnach. W manuskrypcie znajduje się obecnie 45 miniatur, brakuje jednej karty, na której była miniatura.

Apokalypse
więcej >> Obydwa opisywane rękopisy określane są mianem manuskryptów siostrzanych, zawarte bowiem w nich kopie Apokalipsy Heinricha von Hesler napisane zostały na takiej samej liczbie kart i posiadały dokładnie taką sama liczbę miniatur w tych samych miejscach. Różnica między nimi, nie licząc kart wyciętych i wyrwanych, wynika tylko stąd, że rękopis o sygnaturze Rps 44/III zawiera dodatkowo Apokalipsę Królewiecką oraz, że miniatury w tym rękopisie zostały wykonane przez innego iluminatora, chociaż pracującego w tym samym warsztacie. Miniatury w tym egzemplarzu zdradzają gorszy kunszt, poza tym, że nie są złocone, nie są również wykonane z taką precyzją, jak miniatury w kodeksie o sygnaturze Rps 64/III. Przypuszcza się, że obie omawiane tu kopie przepisywane były z trzeciego, do dzisiaj niezachowanego, egzemplarza Apokalipsy.

Iluminacja w kolumnie
więcej >> Obydwa opisywane kodeksy powstały na terenie Prus Krzyżackich. Prawdopodobnie od początku znajdowały się w bibliotece zakonu krzyżackiego w Malborku. Potwierdza to spis książek przechowywanych w Malborku z lat 1394 i 1398. Po wojnie 13-letniej trafiły one do librarii krzyżackiej w Tapiawie. 8 października 1541 roku zostały one przewiezione z Tapiawy do nowo utworzonej Biblioteki Zamkowej w Królewcu. W Królewcu pozostały one do II wojny światowej. Pod koniec wojny, ze względów bezpieczeństwa, opisywane kodeksy wraz z innymi cennymi książkami z Królewca zostały zdeponowane przez Niemców w miejscowości Karwiny koło Pasłęka, która w 1945 roku weszła w skład państwa polskiego. W 1947 roku ten fragment zbiorów królewieckich, już z tak zwanej zbiornicy księgozbiorów zabezpieczonych w Pasłęku, został przewieziony do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu.

Faksymile

  Odtworzony ubytek na karcie
więcej >> Odtworzony ubytek na karcie
więcej >> Jedyna na świecie kopia faksymilowa tego rękopisu wykonana została zgodnie z tradycyjnymi zasadami sztuki rękodzielniczej. Druk fotooffsetowy wykonany zastał na pergamenacie 170 g/cm2, dodatkowo wszystkie złote iluminacje wykonane zostały ręcznie. Karty pergaminowe zawierają charakterystyczne pęknięcia czy rozdarcia. Wynikają one z tego, iż pergamin – materiał cenny, a zatem i drogi – nawet lekko uszkodzony w trakcie wyprawiania albo mizdrowania (ścieniania) czy gładzenia, był skrzętnie oszczędzany. Te uszkodzenia były często zszywane, czyli po porostu zacerowane. W niektórych przypadkach owe cery były specjalnie zdobione. Dziś – po prawie siedmiu wiekach – tamte nici po prostu się wykruszyły. Gdzieniegdzie widać tylko ślady ukłuć igły. Natomiast pod wpływem wilgoci ów pergamin skurczył się i powstały otwory. W kopii te właśnie ubytki zostały skrupulatnie odtworzone. W Iluminacje
więcej >> księdze brakuje dwunastu kart, najpewniej bogato iluminowanych. Już w XVII wieku – na skutek coraz szerszego dostępu do dzieła i – zdarzały się kradzieże bogatych, a więc i cennych kart rękopiśmiennych. I w tym przypadku zabytek nie uniknął dewastacji. Do manuskryptu, w skrzynce będącej opakowaniem – dołączona jest oddzielna karta z egzemplarza Stuttgarckiego. Jej pięknie całostronicowe zdobienia wskazują Iluminacje
więcej >> dodatkowo wartość sztuki malarskiej tamtego okresu. Wyobraźni odbiorcy można tylko polecić wartość i urok artystyczny pozostałych, wyrwanych kart. Ich pozostałości można także zauważyć w naszej kopii.  Osobnym zagadnieniem introligatorskim jest oprawa księgi. Wykorzystano – tak, jak w oryginale – dwie deski specjalnie stabilizowane, a także skórę bydlęcą wyprawioną surowo. Do tego odtworzono tłoki do zdobienia oprawy. Iluminacje
więcej >> W ten sposób ślepo tłoczona skóra, wcześnie ręcznie wybarwiona, przenosi charakterystyczne formy graficzne dla opraw średniowiecznych. Również i zapięcia na księdze odtworzone zostały z pozostałości na oryginale. Są to dwa mosiężne odlewy tworzące tzw. zapinkę kołkową – rzadką, ale piękną w formie artystycznej, ale i skutecznie chroniącą karty księgi. Odlewy zostały dodatkowo oksydowane i oczyszczane, uzyskując efekt postarzenia. Księga na koniec została opakowana w drewnianą szkatułę, wyściełaną surową tkaniną jutową – odpowiadającą charakterem wartościom średniowiecza i estetyce księgi.

Grzbiet oprawy
więcej >> Oprawa
więcej >> Oprawa - przód
więcej >> Oprawa w całości
więcej >>

Specyfikacja

Heinrich von Hesler, Apokalypse, Prusy Krzyżackie, XIV w. Zobacz katalog

Wymiary: 235 x 320 x 65 mm
Ilość kart: 162
Papier: pergamenata 170 g/cm2
Oprawa: deski obciągnięte ślepo tłoczoną skórą, spięte dwiema mosiężnymi zapinkami
Opakowanie: drewniana skrzynka wyściełana tkaniną jutową; Wymiar: 290 x 410 x 78 mm
Nakład limitowany: 198 egzemplarzy

Cena: 9800 zł